DRVENI PODOKVIR – SLIKARSKO PLATNO – IMPREGNACIJA – PREPARACIJA

 

DRVENI PODOKVIR

Zbog nedovoljne čvrstoće i stabilnosti platno se uvijek mora nategnuti i pričvrstiti na drveni ram. Do 18. st. ramovi su pravljeni od četiri letvice, tzv. “blind ram”, preklopljene na krajevima i spajene ljepilom, drvenim ili metalnim ekserima. Napetost platna koja vremenom slabi nije se mogla podešavati pa su uvedeni u upotrebu kajl-ramovi. Oni su na krajevima tako obrađeni da pri zajedničkom spajanju čine čvrst pravokutni sklop, s mogućnosti pomicanja. U tu svrhu se u svakom kutu postavljaju drveni klinovi, kajle, pa odatle i naziv kajl-ram. Letvice su od mekanog, odležalog, prosušenog drveta, pravilnih godova ( 1. klase ), dok je za velike formate najbolje koristiti lamelirane elemente.

Profil rama mora biti prilagođen formatu i “radu” platna kako bi ispunio svoju zadaću.

Drvene kajle su pločice koje se prave od tvrdih vrsta drva. Stavlja se dužom stranom uz letvu na koju naleže a zatim se zakucava onoliko koliko potrebe nalažu, za vrijeme slikanja. Ovakvim razmicanjem kutova ram se može povećati u oba smijera za cca. pola centimetra na dužni metar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PLATNO

Platno je od davnina služilo kao podloga za neke vrste slikanja. U Egiptu je pronađen fragment oslikane tkanine star oko 4000 godina. Na dalekom istoku, u staroj Kini, slikalo se na svili vjerojatno početkom 7. st. Sačuvana su i neka srednjovjekovna uputstva o načinu pripreme tkanine za slikanje. Poznata je također praksa starih majstora da dasku sklonu krivljenju i pucanju prekriju platnom. Vjeruje se da je platno nategnuto na drveni ram bilo podloga za religiozne slike koje su, najčešće u srednjovjekovnoj Italiji, nošene prilikom crkvenih procesija. U periodu renesanse platno je korišteno prije svega za radove većih dimenzija. Poslije 16. st. sa razvojem uljanog slikanja platno skoro sasvim potiskuje tradicionalnu podlogu – dasku.

Najdužu povijest ima laneno i konopljino platno. Pamučno platno i juta poslužili su kao osnova za slikanje mnogo kasnije, tek u 19. st. Prema iskustvu laneno platno je najkvalitetniji materijal, lošijih osobina su konoplja, pamuk i juta.

Struktura, odnosno način tkanja varira sa epohama i školama. Struktura je određena debljinom niti, gustinom niti pri tkanju (prozračnošću tkanja) i vrstom veza. Za neke škole i epohe utvrđene su specifične strukture. Struktura tkanja pomaže u datiranju i lociranju slike.

Kada se tražilo deblje platno koristila se juta koja je po kvalitetu lošiji materijal. Finija i gušća platna koriste se od sredine 18. st. U upotrebi su platna tkana tvornički. U 19. st. počinje upotreba pamučnog platna. U novije vrijeme koriste se platna od modernih sintetičkih vlakana u kombinaciji s biljnim vlaknima. Odlikuju se velikom čvrstoćom, dimenzionalnom stabilnošću, otpornošću na svjetlo, kemikalije, vodu, buđ i insekte.

Termin platno podrazumijeva sve vrste tkanja u čijem sastavu prevladava celuloza. Tekstilna vlakna se razlikuju po građi i svojstvima.

Laneno platno: lan se dobiva iz stabljike lana, vlakno je vrlo tanko, relativno mekano i elastično. Glavni sastojak lanenog vlakna je celuloza zbog koje je platno higroskopno. Laneno platno je najelastičnije i najbolje podnosi “rad platna”.  Najfinije vrste lanenog platna su svijetle srebrnasto-žute boje. Najčešće je zeleno-sive boje.

Konopljino platno: konoplja je dvodoma biljka. Muška konoplja daje mekše i elastičnije vlakno od ženske konoplje. Konopljino vlakno je duže, drvenastije i dlakavije od lanenog, zato je čvršće, izdržljivije, ali manje elastično. Najkvalitetnije konopljino platno je srebrnasto-sive boje, zeleno-žute boje je srednjeg kvaliteta, a smeđe vrste su najlošije.

Jutino platno: juta se dobiva se iz stabljike biljke koja uspijeva u vlažnim tropskim krajevima Indije, Kine, Pakistana, Brazila. Vlakno je drvenasto, tvrdo, puno dlačica i hrapavo. Nije elastično, brzo se istroši i raspada. Platna srebrnaste boje su najkvalitetnija jer su najmekša. Žute i smeđe vrste su lošijeg kvaliteta. Djelovanjem svjetlosti juta tamni, postaje smeđe boje, lako se raspada.

Pamučno platno: pamuk je mekano vlakno koje raste oko sjemena biljke. Po sastavu je skoro čista celuloza. Boja pamuka je svjetlo-žućkasta ili bijela. Izbjeljuju se pamučna vlakna, ali ne platno jer bijeljenjem postaje manje elastično. Pamuk nema dovoljnu elastičnost. Danas se na tržištu mogu nabaviti kvalitetna i čvrsta pamučna platna.

Kod mješanih tkanja osnova se sastoji od niti lana ili konoplje, a niti pamuka čine potku, ili obrnuto. Zbog nejednakog stezanja i rastezanja može doći do pucanja preparature pa ovakva platna nisu pouzdani nosioci slike.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NAPINJANJE PLATNA

Platno za slikanje najčešće ima gramaturu 300-400 g/m2. Kvašenjem platna u vodi potrebno je ukloniti apreturu s platna. Napinje se suho platno. Spoj letvi se učvrsti kako se prilikom napinjanja platna ram ne bi deformirao. Kajle u ovoj fazi nisu u funkciji pa se vade a vraćaju se kad je platno pripremljeno. Platno se sječe po niti tako da sa svake strane okvira ostane 3,5-4,5 cm za preklop.

Prije su se koristili za napinjanje platna tapetarski plavo brunirani ili bakreni ekseri dugi oko 2 cm. Danas se za napinjanje platna češće koristi tapetarski pištolj.

Platno se može napinjati na više različitih načina. Pri napinjanju platna na ram treba postići da platno bude jednako napeto, a niti osnove i potke trebaju biti paralelne sa letvama rama. Platno ne smije biti previše napeto “kao bubanj” da se ne potrga, jer se tutkaljenjem i prepariranjem platno još više zateže.

Najčešće se koristi unakrsno napinjanje platna. Platno se učvrsti po sredini letve ekserima (ne do kraja zakucanim zbog moguće korekcije). Počev od odabrane duže strane lijevo i desno od početnog eksera zakucavaju se po šemi (razdaljina oko 4 cm). Na suprotnoj strani uradi se isto. Postupak se ponavlja na kraćim letvama. Platno se unakrsno nateže sve do kutova. Pri napinjanju platna treba paziti da ekseri leže na istim nitima osnove i potke. Preklop platna se prilikom napinjanja zateže iz sredine platna ali istovremeno i prema kraju letve.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IMPREGNACIJA

Poslije napinjanja platna na ram, platno se impregnira (prožima, natapa) najčešće rastvorom 6-8% životinjskog kožnog tutkala zbog čega se postupak naziva tutkaljenje. Time se niti platna zaštite od djelovanja veziva koje prodire iz boje ili preparature (ulje u direktnom kontaktu najviše oštećuje platno). Sloj tutkala mora biti zatvoren i gust, u obliku tanke elastične membrane kako bi štitio niti platna. Tutkalo učvršćuje platno i smanjuje utjecaj vlage na platno. Razlikujemo dvije vrste tutkaljenja, toplo i hladno. Kod toplog tutkaljenja otopina prožima niti, što ih štiti od vlage i nametnika, ali mu smanjuje fleksibilnost, hladno tutkaljenje je bolja opcija jer je zaštitna opna na prednjoj strani, te ostaje fleksibilno ( na poleđini se djelo zaštiti s masnim papirom ). Impregnirati se može i akrilik medijem (bolji je mat), razrjeđenim vodom u mjeri 1:1 da se postigne odgovarajuća upojnost i stabilnost, ali platnu smanjuje fleksibilnost. Za platno i papir je bolje umjesto akrilik medija koristiti  rastvor kožnog tutkala koje sušenjem jače zategne i učvrsti podlogu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PREPARACIJA

Preparatura je jedna vrsta guste i bjele vodene boje pripremljene od krede, gipsa ili nekog sličnog materijala, s tutkalom, želatinom ili akrilnom emulzijom.

Prema vezivu razlikuju se četiri vrste preparatura: tutkalno-kredna (vezivo je tutkalo), polumasna ili poluuljana ili emulzijska (vezivo je emulzija – mješavina hidrofilnog i hidrofobnog veziva), uljana (vezivo je ulje) i disperzna (vezivo je disperzija akrilne smole u vodi). Svaka od njih ima određene prednosti i nedostatke.

Tutkalo-kredna preparatura se brzo suši, ne žuti jer nema ulja koje dovodi do tamnjenja, ali je manje elastična od ostalih preparatura. Upija i krta je, pa bez dodatne obrade kojom se smanjuje upojnost, nije preporučljiva za platno. Uglavnom se koristi na dasci.

Polumasna preparatura je zbog emulgiranog ulja manje upijajuća, otpornija je na djelovanje vlage i elastičnija je u odnosu na tutkalo-krednu preparaturu. Bolje je prilagođena uljanoj tehnici i platnu kao elastičnijem nosiocu slike. Zbog ulja žuti i zahtjeva duže sušenje (barem 6 mjeseci).

Uljana preparatura je najbolje prilagođena uljanoj tehnici, ali zbog ulja zahtjeva dugo sušenje (čak do 3 godine) kojem se uglavnom ne posvećuje dovoljna pažnja pa je tehnolozi nazivaju “otrovom uljane slike”. Veliki broj slika iz 19. st. izvedenih na uljanim preparaturama brzo je počeo da propada. Razlog tome je nedovoljno sušenje preparature, slabo tutkaljenje i prevelika upotreba sikativa zbog čega platno postaje krto i raspada se.

Disperzna preparatura je novijeg datuma, do sada je pokazala dobra svojstva, a njenu pravu vrijednost će pokazati njeno trajanje. Najbolje je prilagođena tehnici akrilika, ali pokazuje dobra svojstva s temperom i uljem. Elastična je i ne žuti. Zrno tkanja poslje prepariranja mora ostati uočljivo i “živo”, preparatura ne treba prekriti strukturu platna. Veća površina zbog zrnaste teksture omogućuje i čvršće povezivanje boje s podlogom. Dobro izvedena preparatura mora umjereno upijati vezivo da bi se čvrsto vezala s bojenim slojevima slike. Poznato je da ako odleži svaka preparatura sazrjeva i postaje kvalitetnija podloga slike.

Najbolje se pokazala kombinacija hladnog tutkaljenja i disperzne preparacije, platno ima najbolji ” rad “, moguće ga je saviti u tubu bez nastanka pukotina na djelu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ZAŠTITA PLATNA

Platno treba zaštititi i s naličja od djelovanja vlage, sumpornih isparenja iz zraka koji s vlagom daju kiseline, prašine i čađi koji apsorbiraju agense iz zraka i doprinose propadanju platna. Kroz povijest slikarstva koristile su se voštano-smolne smjese, slojevi tutkalom, šelakom ili nekom drugom smolom. Na nekim Ticijanovim platnima naličje je obrađeno gustom tutkalno-krednom preparaturom. Danas se najviše koristi ljepljenje čvrstog papira na poleđinu rama ili čvrsti ram s napetom gazom koji je uvučen u žlijeb na unutrašnjoj ivici letvica rama, a preporuča se masni papir jer neprima vlagu i odbija insekte. Pri normalnim uvjetima ovo je zadovoljavajuća zaštita.